Η Τέχνη της Φωτογραφίας στο Πέρασμα του Χρόνου. Γνωριμία με το Έργο του Έλληνα Φωτογράφου - Εκπ/κού Θεοδόση Καραμάνου

Αναμφισβήτητα, η φωτογραφία, στην εξελικτική της πορεία, προκάλεσε μεγάλες αλλαγές στην Ιστορία της Τέχνης και εξυπηρέτησε ή και υποστήριξε πολλές μορφές Τέχνης.
Η «μαγική» ικανότητα της φωτογραφικής μηχανής να λαμβάνει άμεσα εικόνες του κόσμου και με τη βοήθεια του κατάλληλου εξοπλισμού να τις αναπαράγει, εντυπωσίασε την ανθρωπότητα από την αρχή. Στην πορεία της στον 20ό αιώνα, η φωτογραφία έγινε εργαλείο έμπνευσης στα χέρια πολλών καλλιτεχνών, ως μέσο στοχασμού, έκφρασης, και δημιουργίας. Σε αυτό συντέλεσε, καταλυτικά, η φρενήρης πορεία της τεχνολογίας με την ενσωμάτωση φωτογραφικών μηχανισμών σε μικρές συσκευές καθημερινής χρήσης (compact cameras, mobile & smart phones) καθιστώντας την φωτογραφία ως ένα από τα πιο διαδεδομένα μέσα της σύγχρονης επικοινωνίας.

Τι είναι όμως η φωτογραφία και τι περισσότερο σημαίνει πέρα από το πάτημα ενός κουμπιού; Με τον όρο φωτογραφία αναφερόμαστε, ταυτόχρονα, σε μια τέχνη και μια επιστήμη, άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους, που καταγράφουν μια ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, μία «γραμμή φωτός» που γίνεται αντιληπτή από το ανθρώπινο μάτι και την ενδότερη, ανεξερεύνητη ψυχή σε ένα «φωτογραφικό στέκι» ανθρώπινης περισυλλογής, υπερρεαλιστικού και φιλοσοφικού στοχασμού!

Ας μην ξεχνάμε ότι ο όρος photography, που ξεκίνησε να χρησιμοποιείται από το 1839, προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις φως και γραφή. Ήταν εκείνη την περίοδο που κατάφεραν οι πρώτοι δημιουργοί να κρατήσουν τις εικόνες σε φωτοευαίσθητο χαρτί και να ξεκινήσει η πορεία και η εξέλιξη της φωτογραφίας.

Στα πρώτα χρόνια της φωτογραφίας, πολλοί φωτογράφοι έστηναν τα θέματα τους με βάση τη ζωγραφική. Ένα παράδειγμα, από τα πιο γνωστά, είναι η Ανοικτή Πόρτα του William Henry Fox Talbot (1800-77).

Οι Φωτογράφοι της εποχής, εκτός από τα θέματα που φωτογράφιζαν, αλλά και τις οπτικές γωνίες που επέλεγαν, ήταν επηρεασμένοι σημαντικά, συνειδητά ή ασυνείδητα από την προσωπογραφία και τη ζωγραφική, γενικότερα. Στη συνέχεια, επειδή η φωτογραφία εκείνη την περίοδο αναφερόταν ως εφεύρεση, κινήθηκαν να βγάζουν και εικόνες της φύσης σαν να είχαν μια συνεργασία μαζί της. Στην περίοδο 1870-1900, περίπου, η τεχνολογική εξέλιξη έδωσε ευκολόχρηστες φορητές μηχανές, που χρησιμοποιούσαν ένα ρολό φιλμ που επέτρεπε τη λήψη δεκάδων φωτογραφιών χωρίς την ανάγκη συνεχούς αλλαγής. Εκείνη την περίοδο πολλοί δούλευαν σε «ντοκουμενταριστική» φωτογραφία, που στόχευε στην καταγραφή μιας συγκεκριμένης κατάστασης (π.χ. μελέτη κινήσεων ανθρώπινου σώματος) ή ακόμα και τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής.

Ένα άλλο είδος φωτογραφίας, στα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν η «πικτοριαλιστική», που βασιζόταν κυρίως σε «αισθητικά ερεθίσματα». Οι φωτογράφοι συνειδητοποίησαν ότι η μηχανή «βλέπει» διαφορετικά από το ανθρώπινο μάτι, το οποίο μπορεί να εστιάσει μόνο σε μερικά σημεία. Ως εκ τούτου, προσπάθησαν να αποδώσουν εικόνες από διαφορετικές οπτικές γωνίες.

Από το 1930 και μετά, η φωτογραφία εισέρχεται σε μια νέα φάση, αυτή της «Νέας Φωτογραφίας» με κοινωνικό προσανατολισμό. Επιπρόσθετα, υπήρχαν οι φωτογράφοι που ασχολούνταν όχι μόνο με στιγμές της καθημερινής ζωής, αλλά και με πολιτικές δραστηριότητες, την επικαιρότητα, τον τουρισμό, τη μόδα και την κατανάλωση. Είχε αναδειχθεί η φωτογραφία ως μέσο πολιτικής και ιστορικής ενημέρωσης, με τη βοήθεια εικονογραφημένων περιοδικών που κυκλοφορούσαν εβδομαδιαία. Ακόμα, η φωτογραφία είχε μεγάλο ρόλο στον σχεδιασμό και την ανάπτυξη των κλάδων της διαφήμισης και της μόδας.  

Στη συνέχεια, η φωτογραφία συνδέθηκε με την avant-garde, ως τρόπος αμφισβήτησης της «αρχής της πραγματικότητας», όπως αυτή του σουρεαλιστικού τύπου.

Η εξέλιξη των φωτογραφικών μηχανών, βοήθησε στο να δοθεί μεγάλη έμφαση στη φωτο-δημοσιογραφία. Ταυτόχρονα, μια νέα γενιά εικονογραφημένων περιοδικών (π.χ. το "Life") εδραιώνουν το βασικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της φωτογραφίας που εκμοντερνίζεται και ευαισθητοποιείται.  Αποκρουστικές εικόνες μετατρέπονται σε αντικείμενο απόλαυσης, μέσω της απεικόνισης με ένα κομψό τεχνικά, άψογο τρόπο.

Ο Benjamin, αναφέρεται στην αστική τάξη, ως την τάξη που υποστήριξε την φωτογραφία. Μετά την εμπορευματοποίηση της φωτογραφίας, όμως, έχανε την ιδιότητα της ως τάξη και ο μόνος αυθεντικός τρόπος για να φωτογραφηθεί, αυτό που της είχε συμβεί στο αστικό πλαίσιο που την φιλοξενούσε, ήταν να καταδειχθεί η εξαφάνιση της τάξης της. Με τον «άμεσο τύπο» φωτογραφίας που λειτουργεί μέσω φορμαλιστικών μέσων, οπτικοποιεί τον διαχωρισμό ανάμεσα στις κοινωνικό-οικονομικές τάξεις ενώ, ταυτόχρονα, επιτυγχάνει μια ισορροπημένη σύνθεση! Είναι μια περίπτωση που φόρμα και περιεχόμενο ταυτίζονται. 

Στη 10ετία του 1950, η φωτογραφία γίνεται όλο και περισσότερο κυρίαρχο μέσο για την κυκλοφορία εικόνων. Σε αυτό έπαιξε ρόλο η μεγάλη αύξηση εκδόσεων εικονογραφημένων βιβλίων και περιοδικών τέχνης. Το 1955 σημαντική ήταν η Έκθεση «The Family of Man», στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης. Η Έκθεση στήθηκε ως μια «αποτύπωση» της πανανθρώπινης εμπειρίας, με θέματα τη γέννηση, τον έρωτα, τη χαρά, τους πολέμους, τη στέρηση, τη φτώχια, το θάνατο κ.ά.

Από το 1960 άρχισαν να εμφανίζονται ραγδαίες εξελίξεις, το κίνημα της Pop Art (αντίδραση στη σοβαρότητα του κινήματος του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, προβάλλοντας κατά κύριο λόγο σύμβολα του καταναλωτισμού), η Εννοιακή τέχνη (στηρίζεται στην άποψη ότι το τελικό προϊόν του καλλιτέχνη έχει μικρότερη σημασία από την ιδέα που γεννήθηκε και τη διαδικασία, που στο τέλος απλά αποτελεί μια καταγραφή), η Land art (Τέχνη της Γης), η Φεμινιστική τέχνη (εμφανίζεται από την δραστηριότητα γυναικών καλλιτεχνών όπου τα έργα τους έχουν θέμα συχνά τη διεκδίκηση της ταυτότητας και ορισμένα θεμελιακά ζητήματα του Φεμινισμού) & Τέχνη των «Μειονοτήτων» (π.χ. ζητήματα φύλου, φυλής, σεξουαλικότητας, στερεότυπων κλπ. ήταν -και παραμένουν- μορφές τέχνης που οι καλλιτέχνες άρχισαν να χρησιμοποιούν στο έργο τους) και η Performance art (αναγνώριση της σωματικής παρουσίας, το «αντικείμενο» αντικαθίσταται από την «δράση», το «γεγονός»). Παράλληλα με τις ήδη υπάρχουσες τεχνολογίες, πρωτοεμφανίζονται οι έγχρωμες φωτογραφίες και η video-art (τέχνη του βίντεο).

Την  επόμενη τριαντακοετία ολοκληρώνεται η ένταξη της φωτογραφίας στο ευρύτερο σώμα της avant-garde, η καλλιτεχνική έκφραση αρχίζει να αντικατοπτρίζει «αντικειμενικά» την πραγματικότητα, φανερώνοντας την ικανότητά της να την «επανασυνθέτει». Όπως κάθε άλλο καλλιτεχνικό μέσο, έτσι και τώρα τη φωτογραφία μπορεί ο καλλιτέχνης να την παρουσιάσει ψεύτικη και «πλαστογραφημένη», έχοντας σχέση και με την εννοιολογική τέχνη. Η φωτογραφία, πλέον, δεν χρησιμοποιείται μόνο, όπως αρχικά, ως «απόδειξη» ενός πραγματικού κόσμου, αλλά χρησιμοποιείται και για απόδοση αισθητικής διάστασης «πολλαπλών» κόσμων.

Στον σύγχρονο κόσμο, η τέχνη της φωτογραφίας έχει αυξημένες απαιτήσεις, όσον αφορά την τεχνική πλευρά, το συμβολισμό και την ιδιότυπη, καλλιτεχνική της έκφραση. Φωτογραφία σημαίνει αντίθεση, φως & σκοτάδι (!), ζωή & θάνατο (!) σε προαπαιτούμενες και αλληλοεξαρτώμενες εναλλαγές συνύπαρξης! Σημαίνει, επίσης, χρώμα, έκθεση, ταχύτητα, εστίαση, απόσταση (κυριολεκτική και μεταφορική), προοπτική, (από)-σύνθεση,  επεξεργασία, ψηφιοποίηση! Ταυτίζεται με το «μόνιμο κυνήγι μιας στιγμής», το πάγωμα στο ταξίδι του χρόνου μιας ολόκληρης ζωής, στη μεταμόρφωση της καθημερινότητας σε μαγεία! Στις μέρες μας, η πολλαπλότητα των χρήσεων σε ένα κυκεώνα σημασιών και εναλλακτικών προτάσεων, κατευθύνει τη φωτογραφία σε νέους, ανεξερεύνητους, προσωπικούς δρόμους με πολλές εκφάνσεις και συμβολισμούς. Στο πλαίσιο της μοντερνοποίησης, της αυτοματοποίησης, του συγχρονισμού και της μετεξέλιξης, ένας «δικός μας», νέος άνθρωπος, ένας άνθρωπος της Εκπ/σης,  εξαιρετικά ταλαντούχος, έκανε την εμφάνισή του στο χώρο της Φωτογραφίας παρουσιάζοντας έργα του σε δύο Εκθέσεις (2018,19) με επίκεντρο τον άνθρωπο μέσα στο αστικό τοπίο. Πρόκειται για τον Θεοδόση Καραμάνο, επιστήμονα και καλλιτέχνη από το Άργος που ζει στο Ναύπλιο και υπηρετεί στον επαγγελματικό του βίο στη Δ/νση Πρωτοβάθμιας Εκπ/σης Π.Ε. Αργολίδας, ως Προϊστάμενος Εκπ/κών Θεμάτων της οικείας Υπηρεσίας. 

Στην πρώτη του Έκθεση με τίτλο «Να είμαι πάντα Άλλος», στον Ελληνο-Γαλλικό Σύνδεσμο στην Πλατεία Κολωνακίου στην Αθήνα,  δεκαεννέα (19) φωτογραφίες δρόμου από διάφορα μέρη της Ελλάδας ψηλαφίζουν την  έννοια της αναζήτησής του. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, ακούσια ή εκούσια, προσαρμόζεται σε χαρακτήρες ή υιοθετεί κάποιους από αυτούς. Ταυτίζεται με πρόσωπα ή αποστασιοποιείται από αυτά. Αλλάζει μάσκες. Αλλά, τι συμβαίνει «όταν γι’ αστείο η ψυχή θελήσει τη μάσκα να βγάλει;». Στον πυρήνα της Έκθεσης, αποκαλύπτεται ο ά-γνωστος άνθρωπος του σήμερα. Ο πολυπρόσωπος. Πρωταγωνιστές οι εικονιζόμενοι και  ταυτόχρονα οι θεατές τους. Οι διαφορετικές εκφάνσεις του «Είναι». Η αναζήτηση του Άλλου, η  ταύτιση μαζί του. «Είμαι η ζωντανή σκηνή, όπου διαφορετικοί ηθοποιοί παίζουν διαφορετικούς ρόλους». Λίγες σκέψεις του Καλλιτέχνη με την ευκαιρία της Έκθεσης:

«Μ’ αρέσει να ταξιδεύω, ν’ αλλάζω χώρες.
Να είμαι πάντα Άλλος,
Ψυχή χωρίς ρίζες,
Να ζω έξω απ’ αυτά που βλέπω.
Να μην ανήκω σε κανέναν. Ούτε στον εαυτό μου.
Να πηγαίνω μπροστά, ξοπίσω να παίρνω
την απουσία κάθε σκοπού.
Και την επιθυμία μου να τον πετύχω.»

Στην 2^η Έκθεσή του, σε συνεργασία με τον Ερμή Περιστέρη (2019) και τίτλο «Διάφανη Γιορτή», στο πλαίσιο του 6ου Φεστιβάλ Θεάτρου: «Ερμηνείες στην Ερμιονίδα», σημειώνει:

«Κι όμως, όλα ξεκινούν από την παύση. Αν έπρεπε να ορίσω ένα σκοπό για τη ζωή, αυτός θα ήταν η επίτευξη της παύσης. Ήθελα δηλαδή να σιωπήσω και να αφήσω τον κόσμο να γυρίζει γύρω μου χωρίς να αποσπώ την προσοχή του, χωρίς να επιδιώκω την συναναστροφή μαζί του, χωρίς να εμπλέκομαι σε καμιά ανταλλαγή συναισθημάτων.

Ήθελα να μπορώ να σιωπώ, μια μεγάλη σιωπή σαν ένας θεός που κοιμάται, και οι άνθρωποι να ερμηνεύουν την απόστασή μου όπως θέλουν. Αυτοί έχουν την ευθύνη της ερμηνείας. Θα με δεις να προχωρώ μόνος και να σέρνω τη μεγάλη, αυτή, σιωπή στο καροτσάκι της καθημερινότητας. Από ποιους δρόμους προχωρά η πραγματικότητα βαδίζοντας μαζί μου; Μια ροή ενεστώτα.

Θα με δεις να στέκομαι και να ξεχνώ τους περαστικούς, να βλέπω πάντα ίδιο το φεγγάρι και τον ήλιο να τον συναντώ πάντα την ίδια ώρα. Θα με δεις να σε κοιτώ στα μάτια. Ποιανού είναι αυτό το βλέμμα πού βλέπει με τα μάτια μου; Σου θυμίζει ότι μέσα στην ροή της καθημερινής ερημιάς είσαι ανήμπορος και μονάχος.»

Αναμένοντας με ιδιαίτερο ενδιαφέρον την επόμενη Έκθεση Φωτογραφίας του Θεοδόση Καραμάνου, οφείλουμε να του απευθύνουμε τα θερμά μας συγχαρητήρια για το πολυδιάστατο έργο του που ενώ από τη μία μεριά, σε συμβολικό επίπεδο, μας παραπέμπει στο σκοτεινό και μουντό διάδρομο του θανάτου από την άλλη ένα απροσδιόριστο φως μας οδηγεί στην ανάσταση, την πνευματική αφύπνιση και τον προσωπικό επαναπροσδιορισμό! Επιπρόσθετα, ο κοινός μας επαγγελματικός προσδιορισμός, μας μεταδίδει αισιόδοξα μηνύματα όσον αφορά την σχέση του Εκπ/κού Κλάδου με την Τέχνη και τον Πολιτισμό, τα ενδιαφέροντα, τη συνεχή εγρήγορση, την πρωτοτυπία, την έμπνευση και τη θετική του ενέργεια!

Συνοψίζοντας, την σύντομη ιστορική αναδρομή στο χώρο της φωτογραφίας και τη γνωριμία με τον Έλληνα Φωτογράφο Θεοδόση Καραμάνο αλλά και ως μέλη της Εκπ/κής Κοινότητας της χώρας μας, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Πολιτισμός ως ανθρώπινη έκφραση, δημιουργία και Τέχνη, ορίζει ένα ευρύ φάσμα ανθρωπίνων δραστηριοτήτων που έχει ως αντικείμενό του την καλλιέργεια της αισθητικής και της ανάδειξης-προώθησης πλείστων, πολιτισμικών στοιχείων (μουσική,  χορός, θέατρο, εικαστικές τέχνες: ζωγραφική-σχέδιο, γλυπτική, διακόσμηση, αρχιτεκτονική, κινηματογράφος, φωτογραφία, γραφιστική, κεραμική, κ.ά.)  που συνδιαμορφώνουν το χαρακτήρα των κοινωνιών, τη φυσιογνωμία και την εξέλιξη της σύγχρονης εποχής. Υπό αυτό το πρίσμα, η ένταξη ποικίλων δράσεων πολιτιστικού ενδιαφέροντος όχι μόνον στην Πρωτοβάθμια Εκπ/ση αλλά και στις υπόλοιπες εκπ/κές βαθμίδες, αποτελεί ασφαλή μονόδρομο ευημερίας, δράσης, προόδου και προσωπικής/επαγγελματικής επανεκκίνησης!