2019: Έτος Σκαλκώτα - Αφιέρωμα στον Έλληνα Μουσουργό

Το 2019 έχει ανακηρυχθεί Έτος Νίκου Σκαλκώτα, με αφορμή τη συμπλήρωση 70 ετών από τον θάνατό του. 

Επιμέλεια Παρουσίασης:

Μαργαρίτα Θωμά

Εκπ/κός Μουσικής Αγωγής (ΠΕ 79.01)

Τέσσερις μεγάλοι φορείς που συστεγάζονται στους χώρους του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών διοργανώνουν μια σειρά επετειακές εκδηλώσεις, που περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, συναυλίες, συζητήσεις, έκθεση, διεθνές συνέδριο, διαγωνισμό σύνθεσης και εκπαιδευτικά προγράμματα. Ενώνουν έτσι για πρώτη φορά τις καλλιτεχνικές και επιστημονικές τους δυνάμεις σε μια συλλογική πορεία που θα αποδώσει την τιμή που αρμόζει στο Νίκο Σκαλκώτα. 

Ειδικότερα, στο πλαίσιο του «2019 - Έτος Σκαλκώτα» ο Σύλλογος Οι Φίλοι της Μουσικής με την Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη», ο Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και η Ένωση Ελλήνων Μουσουργών, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Χουρμουζίου-Παπαϊωάννου, συνδιοργανώνουν σειρά εκδηλώσεων, που στόχο έχουν να μας ξανά-συστήσουν τον έλληνα συνθέτη και την ιδιοφυΐα της μουσικής του.  Φιλοδοξούν παράλληλα να καταδείξουν ότι η μουσική του Σκαλκώτα, μπορεί να μιλήσει απευθείας όχι μόνο στους «γνώστες», αλλά και στο ευρύτερο κοινό.

Η πρόσφατη παραχώρηση του Αρχείου Σκαλκώτα από το Ίδρυμα Αιμιλίου Χουρμουζίου - Μαρίκας Παπαϊωάννου στη Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής και η επέτειος των 70 χρόνων από τον θάνατο του συνθέτη ενεργοποίησαν ταυτόχρονα τους παραπάνω οργανισμούς. Άλλωστε και η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών συνδέεται με παλιούς ουσιαστικούς δεσμούς με τον συνθέτη, ο οποίος αποτελούσε εξέχον μέλος της και του οποίου έργα είχε παρουσιάσει σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση.

Βιογραφία Νίκου Σκαλκώτα

Ο Νίκος Σκαλκώτας (1904 – 1949) ήταν Έλληνας συνθέτης της σύγχρονης κλασικής μουσικής. Ήταν μέλος της Δεύτερης Βιεννέζικης Σχολής και είχε επιρροές τόσο από την κλασική μουσική όσο και από την Ελληνική παραδοσιακή μουσική. Γεννήθηκε στη Χαλκίδα στις 8 Μαρτίου 1904. Καταγόταν από την Τήνο και προερχόταν από οικογένεια μουσικών με το επίθετο Σκαλκώτος. Ο πατέρας του Αλέκος, φλαουτίστας στη Φιλαρμονική της Χαλκίδας, άλλαξε το επίθετο της οικογένειάς του σε Σκαλκώτας, χάριν ευφωνίας. Από την ηλικία των πέντε ετών άρχισε να μαθαίνει βιολί με τον θείο του και το 1910 η οικογένειά του μετακόμισε στην Αθήνα για να του προσφέρει την ευκαιρία πληρέστερης μουσικής μόρφωσης. Γράφτηκε στο Ωδείο Αθηνών και το 1918 αποφοίτησε με την ανώτατη διάκριση («Χρυσό Μετάλλιο») για την ερμηνεία του στο «Κοντσέρτο για βιολί» του Μπετόβεν. Τα επόμενα χρόνια έπαιζε βιολί σε διάφορες εκδηλώσεις, ενώ ποιήματά του δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Νουμάς». Το 1921 λαμβάνει υποτροφία από το Ίδρυμα Αβέρωφ για ανώτερες σπουδές βιολιού στο Βερολίνο.

Γρήγορα, όμως, θα προσανατολιστεί στη σύνθεση, με δασκάλους τον Κουρτ Βάιλ, τον Φίλιπ Γιάρναχ και τον  Άρνολντ Σένμπεργκ ο οποίος τον εκτιμούσε ιδιαίτερα. Μαζί του έμεινε ως το 1931, χάρη σε νέα υποτροφία που του προσέφερε ο Εμμανουήλ Μπενάκης. Παράλληλα, έπαιζε βιολί σε ελαφρές ορχήστρες για να συμπληρώνει το εισόδημά του. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο έγραψε πάνω από 70 έργα, τα περισσότερα από τα οποία χάθηκαν. Παρά την εκτίμηση που έτρεφε στον Σένμπεργκ, δεν ακολούθησε τυφλά το δωδεκαφθογγικό σύστημα του δασκάλου του, αλλά ανέπτυξε μια δική του απόλυτα πρωτότυπη παραλλαγή. Τον Μάιο του 1933 επέστρεψε στην Ελλάδα.

Ο Σκαλκώτας έφυγε από τη ζωή τελείως άγνωστος και όσο ζούσε δεν άκουσε κανένα από τα έργα του να παίζεται, εκτός από ελάχιστες εκτελέσεις των «36 Ελληνικών Χορών». Ο ίδιος αναγνωρίστηκε ως συνθέτης μετά το θάνατό του, χάρη στην πρωτοβουλία φίλων και θαυμαστών του (Γ.Γ. Παπαϊωάννου, Γιώργος Χατζηνίκος κ.ά.), που ίδρυσαν την «Εταιρεία Φίλων Σκαλκώτα» για να διαφυλάξουν και να διαδώσουν το έργο του, που περιλαμβάνει πάνω από 170 έργα (κοντσέρτα, συμφωνικές σουίτες, μουσική δωματίου, χορούς και τραγούδια). Το 60% των προχωρημένων έργων του ακολουθεί ένα δικής του επινόησης δωδεκαφθογγικό σύστημα, ενώ το 40% ανήκει σε άλλα, «ελεύθερα» συστήματα σύνθεσης.

Σήμερα, ο Νίκος Σκαλκώτας θεωρείται ένας από τους σημαντικούς συνθέτες του 20ού αιώνα. Ο Αυστρο-βρετανός μουσικολόγος και κριτικός Χανς Κέλερ πλειοδοτεί και σε ένα κείμενό του αναφέρει ως κορυφαίους συνθέτες του 20ού αιώνα τα τέσσερα «Σ»: Σένμπεργκ, Στραβίνσκι, Σκαλκώτας και Σοστακόβιτς! Σύμφωνα με τον συνθέτη και μεγάλο μελετητή του έργου του Νίκου Σκαλκώτα, Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου, το μουσικό έργο και η ανάπτυξη του ύφους του Σκαλκώτα χωρίζονται σε τρεις περιόδους: 

1η περίοδος (1927-1938)

Περιλαμβάνει και την εποχή που ο Σκαλκώτας βρισκόταν στη Γερμανία. Εκείνη τη περίοδο, κυριαρχεί στα έργα του αυστηρός δωδεκαφθογγισμός. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις, όπως οι «36 Ελληνικοί Χοροί» που δημιουργήθηκαν εκείνη την περίοδο. 

Χαρακτηριστικά έργα της 1ης περιόδου:

·         Οκτέτο (1931)

·         Πιάνο Τρίο (1936)

·         Συμφωνική Σουίτα Νο.1 (1929)

2η περίοδος (1938-1945)

Ο Σκαλκώτας δημιουργεί έργα μεγάλης διαρκείας και συλλογές συντομότερων έργων. Τα έργα εκείνης της εποχής είναι πιο επικά, με ηρωικότερη διάθεση. 

Χαρακτηριστικά έργα της 2ης περιόδου:

·         Κονσέρτο για Πιάνο και δέκα Πνευστά Όργανα (1939)

·         Η Επιστροφή του Οδυσσέα (1942)

·         32 Κομμάτια για Πιάνο (1940)

·          

3η περίοδος (1946-1949)

Η τελευταία περίοδος πριν πεθάνει. Δημιουργεί έργα με δραματικότερη και σκυθρωπή διάθεση. Εκείνη τη περίοδο, εμφανίζονται και έργα εξ' ολοκλήρου τονικά και αρμονικά.

Χαρακτηριστικά έργα της 3ης περιόδου:

·         Η Θάλασσα (λαϊκό μπαλέτο) (1948-49)

·         Ελληνικός Χορός σε Ντο Ελάσσονα (1949)

·         Κονσερτίνο για Πιάνο (1948-49)

Τιμώντας τον μεγάλο Έλληνα συνθέτη, η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ ερμήνευσε το λαϊκό μπαλέτο η θάλασσα, μια σειρά ζωντανών εικόνων, από τη ζωή του κόσμου της θάλασσας, που κινείται πότε στο φανταστικό και πότε στο φαντασμαγορικό (χορός μπαλέτου), με συχνή παρουσία μοτίβων από τη λαϊκή θαλασσινή παράδοση. Η μουσική, χωρίς το μπαλέτο, θα μπορούσε να ονομαστεί συμφωνική σουίτα.

Στο Πρόγραμμα της συναυλίας συμπεριλαμβανόταν, επίσης, ένα σημαντικό έργο του Μέντελσον, εμπνευσμένο από ένα ταξίδι του στη Σκωτία το 1829, και αυτό με θέμα τη θάλασσα: η Εισαγωγή Εβρίδες, με το νησί Στάφφα και την τεράστια θαλάσσια σπηλιά του. Επιπλέον, παρουσιάστηκε το εξαιρετικά απαιτητικό Κοντσέρτο αρ. 2 για πιάνο και ορχήστρα του Προκόφιεφ.

Το Αφιέρωμα στον Νίκο Σκαλκώτα συνεχίζεται τη Δευτέρα 11 Νοεμβρίου στις 8:30 το βράδυ στην Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος με το ρεσιτάλ Ο κύκλος με τα 16 τραγούδια της σοπράνο Άρτεμης Μπόγρη, έργο δεξιοτεχνικό και ιδιότυπα ατονικό, γράφεται στην κατοχική Αθήνα, αντλώντας από το νεανικό μυθιστόρημα «Όπως όλοι» του Χρυσού Ευελπίδη. Το πρόγραμμα συμπληρώνεται από την αριστουργηματική Σονάτα για πιάνο του Μπεργκ.

Την Τετάρτη, 13 Νοεμβρίου, πάντα στον ίδιο χώρο και την ίδια ώρα, ακολουθεί η περιήγηση στο μουσικό σύμπαν του σπουδαίου Έλληνα μουσουργού, με τη συναυλία Νίκος Σκαλκώτας, Η μουσική για τσέλο και πιάνο του Βασίλη Λύκου (τσέλο) και της Δανάης Καρά (πιάνο). Οι δύο καταξιωμένοι βιρτουόζοι αναδεικνύουν δύο ονειρικές συνθέσεις του μεγάλου πρωτοπόρου, την Τρυφερή μελωδία και τη Μικρή σερενάτα, καθώς και το ζωηρό Μπολερό και την εκτενέστερη Σονατίνα του για τσέλο και πιάνο. Το πρόγραμμά της βραδιάς συμπληρώνεται από τη Σονατίνα του Ζόλταν Κοντάυ, τη Σονάτα του Σάμιουελ Μπάρμπερ και τον Ύμνο στην αιωνιότητα του Ιησού του Ολιβιέ Μεσσιάν.

Μια διαφορετική όψη του έργου του κορυφαίου Έλληνα συνθέτη έρχεται να φωτίσει η Λορέντα Ράμου μέσα από το ρεσιτάλ πιάνου Ο Νίκος Σκαλκώτας και η τζαζ του Μεσοπολέμου την Τετάρτη 27 Νοεμβρίου στις 8:30 το βράδυ στην Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος. Η πολύπλευρη καλλιτέχνις, που θεωρείται από τις πλέον εξειδικευμένες πιανίστριες σύγχρονης μουσικής της νεότερης γενιάς, εντοπίζει τις επιρροές της χορευτικής τζαζ, του φοξ τροτ, του τάνγκο και του τσάρλεστον στη μουσική του Σκαλκώτα, ο οποίος δείχνει να ενδιαφέρεται για το «πάντρεμα» ετερόκλητων στοιχείων και αναφορών στο «νέο πιανιστικό του ύφος», χωρίς να αποκλείει κανένα μουσικό είδος από όσα αποτελούσαν το ηχητικό σύμπαν της εποχής του. Στο πρόγραμμά της, η Eλληνική σουίτα, η Σονατίνα, οι 15 Μικρές παραλλαγές και επιλογές από τα 32 Κομμάτια για πιάνο (αρ. 3, 4 ,14, 18 & 28). Θα ακουστούν επίσης τα έργα: Αυτοκτονία στο αεροπλάνο του αμερικανού πειραματικού συνθέτη του 20ού αιώνα Λήο Όρνσταϊν, η Τζαζ σονάτα του επίσης αμερικανού μοντερνιστή Τζωρτζ Άνταϊλ, το Τάνγκο του Ίγκορ Στραβίνσκι και το Blues από τις 5 Études de jazz του Τσέχου Έρβιν Σούλχοφ, παραγνωρισμένης μορφής της ευρωπαϊκής μουσικής που χάθηκε πρόωρα σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Στην τελευταία συναυλία μουσικής δωματίου του Αφιερώματος, την Πέμπτη 28 Νοεμβρίου (8:30 μ.μ.) στην Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος, τέσσερις κορυφαίοι ερμηνευτές, οι  βιολονίστες Δημήτρης Χανδράκης και Ανδρέας Παπανικολάου, η βιολίστα Χαρά Σειρά και ο τσελίστας Άγγελος Λιακάκης προσεγγίζουν παρτιτούρες για κουαρτέτο εγχόρδων του Σκαλκώτα. Ο Σκαλκώτας, κορυφαίος βιολονίστας ο ίδιος, γράφει και μεταγράφει για κουαρτέτο εγχόρδων: τα εξαίρετα 10 Σκίτσα, του 1940, από τα πιο χαρακτηριστικά του έργα, είναι δέκα μινιατούρες που αντλούν την έμπνευσή τους από την προκλασική (πασακάλια) και κλασική παράδοση (σουίτα, κοντσέρτο) αλλά και από τη σύγχρονή του μουσική (ράγκταϊμ). Οι 8 Ελληνικοί χοροί, από τους 13 που συνολικά μετέγραψε ο Σκαλκώτας για κουαρτέτο εγχόρδων, είναι μεταγραφές από τους συνολικά 36 Ελληνικούς χορούς για ορχήστρα, την πιο γνωστή και εμβληματική σύνθεση της ελληνικής μουσικής δημιουργίας. Η βραδιά ολοκληρώνεται με ένα ακόμα έργο του 1940, το Κουιντέτο για πιάνο και κουαρτέτο εγχόρδων σε σολ ελάσσονα έργο 57 του Ντμίτρι Σοστακόβιτς, στο οποίο συμμετέχει η διακεκριμένη πιανίστα Δόμνα Ευνουχίδου.

Συζητήσεις:  «Ο Σκαλκώτας σήμερα»

Επιπλέον, επί δύο συνεχείς Παρασκευές (8 & 15/11) καθώς και την Τρίτη 19/11 στις 19.00, η Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη» διοργανώνει στην Αίθουσα Διδασκαλίας, με ελεύθερη είσοδο για το κοινό, συζητήσεις που πλαισιώνουν τις συναυλίες του Έτους Σκαλκώτα, με πρωταγωνιστές τους συμμετέχοντες καλλιτέχνες. Σκοπός των συζητήσεων είναι να αναδείξουν όψεις του έργου του συνθέτη σήμερα.

08.11.19

Η υψίφωνος Άρτεμις Μπόγρη και ο πιανίστας Γιώργος Κωνσταντίνου, με αφορμή τη συναυλία τους Ο Κύκλος με τα 16 τραγούδια (11.11), καθώς και ο τσελίστας Βασίλης Λύκος και η πιανίστα Δανάη Καρά, με αφορμή τη συναυλία τους Η μουσική για τσέλο και πιάνο (13.11), συνομιλούν για το έργο του Σκαλκώτα. Συντονίζει ο πιανίστας και μουσικολόγος Kώστας Χάρδας.

15.11.19
Οι μουσικολόγοι Κωστής Δεμερτζής και Πηνελόπη Παπαγιαννοπούλου και ο μαέστρος Βύρων Φιδετζής συζητούν για το έργο του συνθέτη, με αφορμή την εκτέλεση του Κονσερτίνου για δύο πιάνα από τη Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών (18/11). Συντονίζει ο πιανίστας Θανάσης Αποστολόπουλος.

19.11.19

Η πιανίστα Λορέντα Ράμου, με αφορμή το ρεσιτάλ της Ο Νίκος Σκαλκώτας και η τζαζ του Μεσοπολέμου (27/11), συναντά τον μουσικολόγο και συνθέτη Μηνά Αλεξιάδη και συζητεί μαζί του για το πιανιστικό έργο του συνθέτη. Συντονίζει ο Συνθέτης και Πρόεδρος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Χουρμουζίου Παπαϊωάννου, Πέτρος Φραγκίστας.

Παράλληλες Εκδηλώσεις για το Έτος Σκαλκώτα

από την ΚΟΑ, τον Σύλλογο Οι Φίλοι της Μουσικής και την Ένωση Ελλήνων Μουσουργών

Στις 29.11 η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών υπό τον Στέφανο Τσιαλή ερμηνεύει, μεταξύ άλλων, τη Δεύτερη Σουίτα του Σκαλκώτα και πλαισιώνει τον Μιχάλη Σέμση στο απαιτητικό Κοντσέρτο για κοντραμπάσο του μεγάλου έλληνα πρωτοπόρου. Επίσης, στις 2.12 το METALLON, το σύνολο χάλκινων πνευστών και κρουστών της ΚΟΑ, δοκιμάζει τις ερμηνευτικές και δεξιοτεχνικές του αρετές σε διαφορετικά πεδία του ρεπερτορίου συνδυάζοντας τη Σουίτα από το μπαλέτο «Ο Αρχοντοχωριάτης» του Λουλλύ με τους Δώδεκα Ελληνικούς Χορούς του Σκαλκώτα σε μεταγραφή, ενορχήστρωση και μουσική διεύθυνση Βικέντιου Γιονανίδη.

Επίσης, από τις 29.11 έως τις 1.12 διεξάγεται Διεθνές Συνέδριο για τον Σκαλκώτα, και από τις 26.11 ανοίγει στο κοινό επετειακή έκθεση με τεκμήρια από το Αρχείο του που φυλάσσεται στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη».

Μια εκπαιδευτική παράσταση για παιδιά ανεβαίνει στις 15.12, ενώ το πρωτότυπο θεατρικό έργο Cadenza, εμπνευσμένο από τη ζωή του Σκαλκώτα, παρουσιάζεται  για τέσσερις μόνο παραστάσεις μεταξύ 15 και 23.11 με πρωταγωνιστή τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Ρένο Χαραλαμπίδη.

Τέλος, η Ένωση Ελλήνων Μουσουργών διοργανώνει διαγωνισμό σύνθεσης στη μνήμη Ν. Σκαλκώτα, και ο Σύλλογος Οι Φίλοι της Μουσικής προκηρύσσει διαγωνισμό για εκπόνηση μελέτης στο Αρχείο του.

Ολοκληρώνοντας το αφιέρωμα στο μεγάλο Έλληνα Μουσικοσυνθέτη, ας θυμηθούμε τα λόγια του Arnold Schoenberg για τον ιδιοφυή μαθητή του:

Για να ακούσετε ένα μουσικό απόσπασμα από τη Θάλασσα,  μια σειρά ζωντανών εικόνων, από τη ζωή του θαλάσσιου κόσμου, που κινείται πότε στο φανταστικό και πότε στο φαντασμαγορικό (χορός μπαλέτου), με συχνή χρήση μοτίβων από τη λαϊκή, θαλασσινή παράδοση, πατήστε εδώ

ΠΗΓΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ:

https://www.culturenow.gr/to-megaro-moysikis-athinon-afieronei-ton-noemvrio-ston-niko-skalkota/